In het kunstkatern van de Volkskrant van 8 juli 2004 stond een twee pagina-stuk afgedrukt over schilder en collega Henk Helmantel. Waar volgens de schrijver Carel Blotkamp bij voorgangers als een 17e eeuwse Willem Kalf een symfonie klinkt of kamermuziek bij een Adriaan Coorte, daar zingt Helmantel slechts een aftelversje.
Kijk, dat gaat nu weer net wat te ver en bovendien schortte het in het stuk aan meer. Natuurlijk werd dezelfde avond nog een reactie per e-mail verzonden, maar wegens het overstelpende aanbod kon dit niet worden geplaatst. Jammer, maar dan is er altijd nog het internet en de website.
In het heldere stuk Aftelversjes van Carel Blotkamp (de Volkskrant, 8 juli) over de schilder Henk Helmantel wordt de laatste de kampioen der realisten genoemd. Dat lijkt me niet alleen schromelijk overdreven, het geeft eveneens een onjuiste indruk van het al zo vermaledijde realisme, want Helmantel komt er in het stuk niet al te best vanaf. De gedachtegang voor de gewone lezer is daarmee al snel uitgestippeld: als Helmantel al geen best schilder is en die zien we zelfs wel eens op teevee – hoe erg is het dan niet met de overige realisten gesteld? Logisch, maar onjuist. Nederland kent veel goede realisten en daaronder bevinden zich zeker een tiental toppers. Waar Helmantel hoogstens als kampioen in uitblinkt, is in het verkrijgen van de hoogste prijzen voor realistisch schilderwerk. Das ook een talent, maar van een andere orde.
Henk Helmantel, Stilleven met druiven en sierkalabassen
Voor Blotkamps verdere beschouwingen is ten dele zeker iets te zeggen: originaliteit is niet Helmantels grootste zorg en hij lijkt eindeloos te variëren op een beperkt stramien in de opstelling van een stilleven. Men zou daar nog bij kunnen voegen dat hij het zichzelf qua vorm ook nog niet al te moeilijk maakt, want de vormen zijn vrijwel altijd eenvoudig en eenduidig. Een krant, een pittig afgebladderde muur of een industrieel voorwerp zal men in zijn werk niet snel aantreffen, evenmin een ingewikkeld of juist strak eigentijds object. In feite is hij, geheel in lijn met zijn geloof en levensstijl, een eenvoudig schilder. Dat wil zeggen: een schilder van het eenvoudige. Hetgeen weer niet hetzelfde is als simpel.
Wat maakt dan dat hordes mensen het werk mooi vinden? Los van de eenduidigheid en overzichtelijkheid, denk ik: vooral het licht. Het is merkwaardig dat een nauwkeurig observator als Blotkamp dit wezenlijke aspect van de realistische schilderkunst in het algemeen en Helmantels schilderkunst in het bijzonder in het geheel niet noemt. Helmantels kracht ligt vooral in de wijze waarop hij het licht gestalte weet te geven. Hij schildert dat bijna vroom en toont daarin een wereld zonder chaos. Daarmee plaats je jezelf niet direct in de artistieke voorhoede (alsof dat al zou moeten), maar daar is het hem kennelijk ook niet om te doen. De wijze waarop hij het aardse licht als een hemelse equivalent weet te portretteren, weten maar weinig schilders te evenaren. Hij heeft daarin weldegelijk een eigentijdse modus gevonden, want hang een werk van hem naast een door Blotkamp genoemde Kalf uit de 17e eeuw of een Ket uit de 20e eeuw en het verschil is evident. Een ander bewijs voor zijn talent in deze is het feit dat hij vaak wordt nagevolgd (het stikt van de kleine Helmanteltjes), maar dat geen van de epigonen hem daarin evenaart. Waarom niet? Juist: de compositie en de vormen zijn misschien niet zo moeilijk, maar het licht des te meer.
Henk Helmantel, Stilleven met Chinese bak en rode appel
Blotkamps stuk bevestigd wat ik altijd al gedacht heb: realistisch schilderen is het moeilijkst van alle schilderen: fouten zijn immers bewijsbaar en tekortkomingen aantoonbaar. Dat is terecht, maar ook iets waar andere schilderstijlen in ieder geval veel minder last van hebben. Beheers je dan toch de optelsom van dit moeilijke métier, maar ben je wat minder hemelbestormend, dan overheerst de zucht naar oorspronkelijkheid kennelijk zo sterk dat minder opvallende, maar niet minder belangrijke kwaliteiten er niet of nauwelijks meer toe doen.
Iet-wiet-waait-is-niet-eerlijk-weg.
Rob Møhlmann, Venhuizen