Exposities

Jan Mankes’ buitenbeeld (& binnenbeeld)

Buitenbeeld: Een tijdreis door de woon- en werkwereld van Jan Mankes (1889-1920) met documenten, kunst, prenten, kaarten, boeken en ansichten uit zijn tijd. Hierbij verschijnt een dik boek*.

Binnenbeeld: Een gastexpositie met werken van Jaap Deelder, Siemen Dijkstra, Han van Hagen, Reinder Homan, Henk Helmantel, René Jansen, Rob Møhlmann, Pieter Knorr, Pieter Pander, Peter van Poppel. Hierbij verschijnt een dun boek*.
* (zie boekbestelservice bij dit bericht)

Jan Mankes’ Buitenbeeld is een bijzondere tentoonstelling, al was het maar omdat deze keer niet het werk van de kunstenaar centraal staat, maar diens woon- en werkomgeving. Zoiets is rondom één kunstenaar eigenlijk nog niet eerder gedaan. Zoals wel vaker, was de aanleiding miniem, maar de impact maximaal.

Een smoezelig kaartje
In december 2008 kwam kunstenaar, publicist en museumhouder Rob Møhlmann bij toeval een 100 jaar oude, gehavende ansichtkaart onder ogen: De weg naar Knijpe, uit 1909. De naam van de schildergraficus Jan Mankes (1889-1920) doemde direct op, want die was daar toen net gaan wonen en moet precies deze weg zijn gegaan. En helemaal rechts, tussen de bomen door, was een stukje te zien van de beroemde Knijpster Vaart die Mankes herhaaldelijk in beeld had gebracht.

Geen plattelandsjongen
Møhlmann kocht de kaart spontaan, nog niet wetend dat deze vonk een razend vuur zou doen ontlaaien. Hij begon nog eens in de boeken te speuren, maar nu met andere ogen: niet kijkend naar het werk maar naar de woon- en werkomgeving van deze jong gestorven kunstenaar. Zo leerde hij al snel dat Mankes in de stad Meppel was geboren. Maar waar? En hoe zag Meppel er toen uit? Veel verder dan een enkele regel in Mankes’ biografie heeft Meppel nooit opgeleverd. Toch heeft hij er zijn hele kindertijd, de helft van zijn korte leven, doorgebracht. En daarna 5 jaar in Delft, 6 jaar in De Knijpe, een jaar in Den Haag en bijna 4 jaar in Eerbeek. Los van velerlei uitstapjes. De ‘schuchtere’ Mankes bleek zeker niet de ‘plattelandsjongen’ die nauwelijks verder kwam dan 5 kilometer buitendorps.

Bijzondere items
Het bleef niet bij één kaartje; het werden er tien, honderd, vierhonderd! Maar ook daar bleef het niet bij. Knipsels werden opgedoken, en boeken die Mankes gezien of gelezen heeft. Allemaal daadwerkelijk uit die tijd. Soms leverde dat een zeldzame publicatie op, zoals de Catalogus van de Internationale Kunsttentoonstelling die in 1913 in München werd gehouden en waar Jan (toen 23 jaar) aan meedeed. Of het proefschrift uit 1918 van zijn vrouw (én eerste vrouwelijke dominee in Nederland) Annie Zernike-Mankes. Maar ook een door Mankes geadresseerde envelop naar zijn mecenas A. Pauwels in Den Haag met twee vette stempels van De Knijpe erop van 18 December 1914. Of neem de oude, Engelse Gowanboekjes, die hij stuk las, over vogels rond het huis of in het wild.

Collegakunstenaars van Jan Mankes
En dan is er het beeld van de einzelgänger Mankes. Zag of sprak hij dan geen enkele collega? Zeker wel: als jong kunstenaar verkocht hij zelfs aan sommigen een werkje. Ook werk van deze collega kunstenaars werd voor deze expositie opgespeurd én aangekocht. Daaronder: etsen van Derkzen van Angeren (die Jan de raad gaf zijn baan op te zeggen), litho’s en een schilderij van Van Hoytema (die een werk kocht en hem inspireerde), tekeningen van Van Konijnenburg (die toen de “Leonardo van de Lage Landen” werd genoemd en een werk van hem kocht), grafiek en een tekening van Dupont (die hem inspireerde), houtsneden van Dirk Boode (die ook op de ‘fabriek’ in Delft werkte), grafiek van zijn vriend Chris Lebeau (die hem met afdrukken van zijn prenten hielp), een ets en spotprent van Tjeerd Bottema (beroemd, maar niet door Mankes gewaardeerd), en zelfs een schilderij van zijn onbekende, Delftse straatgenoot Jurriën Burghoorn, die fotografeerde én schilderde, alsook een schilderij van Bernard Schregel, kunstschilder-kunsthandelaar én de eerste die in één keer 10 (!) schilderijen van de jonge Mankes kocht.

Dagelijkse dingen en een dik boek
Alles bij elkaar kon het korte leven van Jan Mankes bijna letterlijk in beeld worden gebracht. Dat riep bijna om een boek en ook die roep werd beantwoord. Het resultaat is het 320 pagina’s dikke boek Jan Mankes’ Buitenbeeld met 500 afbeeldingen die de woon- en werkwereld van Mankes treffend in beeld brengen. Møhlmann kon helaas niet over de brieven beschikken die Mankes schreef, maar bouwde het verhaal chronologisch op aan de hand van de korte, liefdevolle biografie die Annie in 1923 schreef, kort na het overlijden van haar man. Totaal onopvallende feitjes als een tocht van De Knijpe naar Sloten, of een bezoek aan het Rijksmuseum in Amsterdam, worden pakkend in beeld gebracht aan de hand van oude, soms zeldzame ansichtkaarten. We kijken als het ware mee door de ogen van Jan Mankes. Tegelijkertijd wordt een sfeervol tijdsbeeld opgeroepen van de voorlaatste eeuwwisseling. Het boek is doorspekt met allerlei ‘dingen der dagen’, zoals foto’s van de ‘winterslacht’: de slacht van een varken om er de winter mee door te komen, wat ook bij Jans ouders gebeurde. Of de passagierslijst van de Nieuw-Amsterdam, waar broer Cornelis Mankes op staat die in 1911 – zoals veel Friezen – naar Amerika emigreerde. Of de pastorie van dominee Annie in Bovenknijpe, of een ongeluk met ‘Jans’ stoomtram in het naburige dorp Langezwaag. Zelfs het verblijf van Van Gogh in Drenthe is indirect verbeeld, omdat Jan Mankes daar in 1915 – als huwelijksreis – een bedevaarttocht van gemaakt heeft.

Nóg een Jan Mankes
Bijzonder zijn ook de twee pagina’s genealogie van zowel moederszijde als de vaderszijde van Jan Mankes die tot eind 1700 terug gaat. Dat leverde nog een onthutsende voetnoot op. In 1887 werd niet alleen Jans 2 jaar oudere broer Cornelis geboren, maar tevens nóg een Jan Mankes die direct overleden is en waarnaar Jan waarschijnlijk vernoemd werd.

10 Hedendaagse kunstbroeders én Mankesliefhebbers, plus nog een boekje
Tot slot nodigde Møhlmann 10 kunstbroeders én Mankesliefhebbers uit om hun werk bij deze expositie te tonen. En niet de geringsten: beeldensnijder Jaap Deelder; de grafici Siemen Dijkstra, Han van Hagen en Reinder Homan; de schilders Henk Helmantel, René Jansen, Rob Møhlmann, Pieter Knorr, Pieter Pander, Peter van Poppel. Ook over dit tiental is een klein, maar bijzonder boekje gemaakt: Jan Mankes’ Binnenbeeld, waarin van elke kunstenaar een gedachte over Jan Mankes is opgenomen plus afbeeldingen van eigen werk.
Los van het thema rond Mankes, maar passend in de sfeer, zullen de prachtige houten vazen van Jos Handgraaf worden tentoongesteld.

Toch ook werk van Mankes
Hoewel het werk van Mankes in deze bijzondere tentoonstelling niet centraal staat, zijn er ook op deze tentoonstelling zeker zo’n twintig werken, merendeels grafiek, van Mankes zelf te bewonderen. Vaak uit verzamelingen van bovengenoemde kunstenaars en uit de collectie van Museum Møhlmann.

Alles bij elkaar een originele, veelzijdige én verrassende tentoonstelling die geen enkele liefhebber mag missen.